Тұрақты даму үшін оқулықтар: UNESCO нұсқаулығы

Кіріспе: Тұрақты даму және білімнің маңызы

Қазіргі әлемде тұрақты даму – бұл тек ғаламдық күн тәртібіндегі тақырып қана емес, сонымен қатар келешек ұрпақтың өмір сүру сапасын қамтамасыз етудің іргелі негізі болып табылады. Планетамыздың шектеулі ресурстары мен экологиялық тепе-теңдігіне төнген қатерлерді ескере отырып, тұрақтылық қағидаттарын күнделікті өмірімізге, экономикалық қызметімізге және әлеуметтік құрылымдарға енгізу өте маңызды. Бұл үдерісте білімнің рөлі ерекше. Білім беру жүйесі, әсіресе оқулықтар арқылы, жастардың тұрақты дамуға қатысты санасын қалыптастырып, оларға өзгерістер енгізуге қажетті білім, дағды және құндылықтарды береді.

UNESCO (Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет Мәселелері Жөніндегі Ұйымы) бұл миссияның маңыздылығын түсіне отырып, "Тұрақты даму үшін оқулықтар" атты нұсқаулықты әзірледі. Бұл құжат оқулықтарды әзірлеушілерге, авторларға, баспагерлерге және білім беру саясатын қалыптастырушыларға тұрақты даму қағидаттарын білім беру мазмұнына қалай тиімді енгізу керектігі туралы практикалық басшылық ұсынады. Осы мақалада біз осы нұсқаулықтың негізгі аспектілерін, тұрақты дамудың маңыздылығын және химия білімінің бұл үдеріске қосатын үлесін тереңірек қарастырамыз.

Тұрақты даму дегеніміз не? Негізгі ұғымдар мен анықтамалар

Тұрақты даму (ТД) концепциясы 1987 жылы Брундтланд комиссиясының "Біздің ортақ болашағымыз" атты баяндамасында алғаш рет нақты анықталған. Ол: "Болашақ ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігіне нұқсан келтірместен, қазіргі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын даму" деп тұжырымдалған. Бұл анықтаманың негізінде үш өзара байланысты тірек жатыр:

• Экологиялық тұрақтылық: Табиғи ресурстарды сақтау, ластануды азайту, биологиялық әртүрлілікті қорғау және климаттың өзгеруімен күресу арқылы қоршаған ортаны қорғау. Химия ғылымы мұнда қалдықтарды басқару, суды тазарту, энергияның балама көздерін әзірлеу және аз зиянды өндіріс процестерін құру арқылы шешуші рөл атқарады.
• Әлеуметтік тұрақтылық: Әлеуметтік әділеттілік, теңдік, денсаулық, білімге қол жеткізу және адам құқықтарын қамтамасыз ету. Бұл әрбір адамның лайықты өмір сүруіне және қоғамдағы рөліне мүмкіндік беруді білдіреді.
• Экономикалық тұрақтылық: Ұзақ мерзімді экономикалық өсуді қамтамасыз ете отырып, ресурстарды тиімді пайдалану және қоршаған ортаға зиян келтірмейтін экономикалық модельдерді дамыту. Бұған жасыл экономика, циркулярлық экономика және инновациялық технологиялар жатады.

Осы үш тіректің теңгерімі тұрақты дамудың өзегі болып табылады. Білім беру, әсіресе химия сияқты фундаменталды ғылымдар, осы теңгерімді түсінуге және оған жетуге көмектеседі.

UNESCO-ның рөлі және "Тұрақты даму үшін оқулықтар" нұсқаулығы

UNESCO – тұрақты даму үшін білім беру (ТДҮБ) идеясын алға жылжытуда жетекші рөл атқаратын ұйым. Оның "Тұрақты даму үшін оқулықтар" нұсқаулығы білім беру бағдарламалары мен оқу материалдарын ТД қағидаттарымен үйлестіруге арналған маңызды құрал. Бұл нұсқаулықтың негізгі мақсаттары:

• Оқулықтардың мазмұнын байыту: Тұрақты даму мәселелерін әртүрлі пәндерге, соның ішінде химияға да енгізуге көмектесу.
• Сыни ойлауды дамыту: Оқушыларды тұрақтылыққа қатысты мәселелерді талдауға, шешімдер ұсынуға және өз әрекеттерінің салдарын бағалауға үйрету.
• Құндылықтарды қалыптастыру: Жауапкершілік, әділеттілік, ұрпақтар арасындағы теңдік және қоршаған ортаға деген құрмет сияқты қағидаттарды сіңіру.
• Білім беру саясатын қолдау: Үкіметтер мен білім беру ұйымдарына оқулықтарды әзірлеуде ТДҮБ қағидаттарын басшылыққа алуға кеңес беру.

Нұсқаулық оқулықтардың тұрақты даму мақсаттарына жетудегі әлеуетін толық пайдалануға шақырады, өйткені оқулықтар – білімді таратудағы ең кең таралған және ықпалды құралдардың бірі.

Оқулықтарда тұрақты дамуды қалай енгізуге болады?

Тұрақты дамуды оқулықтарға енгізу кешенді тәсілді талап етеді. Бұл тек жеке бір тарауды қосумен шектелмейді, керісінше оқу материалының барлық мазмұнына сіңірілуі қажет. Міне, бірнеше стратегиялар:

• Пәнаралық байланыс: Тұрақты даму мәселелері көбінесе бірнеше пәнді қамтиды. Мысалы, химиядағы қалдықтарды өңдеу мәселесі экономика, экология және әлеуметтік жауапкершілікпен тығыз байланысты.
• Нақты өмірлік мысалдар: Оқушыларға тұрақтылық қағидаттарының олардың күнделікті өміріне қалай әсер ететінін көрсету үшін нақты мысалдарды, кейс-стадилерді және жергілікті мәселелерді қолдану.
• Сыни талдау және проблеманы шешу: Оқушыларды күрделі мәселелерді зерттеуге, деректерді талдауға және мүмкін болатын шешімдерді бағалауға шақыратын тапсырмалар мен сұрақтарды қосу.
• Белсенді оқыту әдістері: Жобалық жұмыстар, зерттеулер, пікірталастар және рөлдік ойындар арқылы оқушыларды тарту. Мысалы, химия сабағында суды тазартудың әртүрлі әдістерін зерттейтін жоба ұйымдастыру.
• Этикалық және құндылық аспектілерін көрсету: Технологиялық дамудың әлеуметтік және экологиялық салдарын талқылау арқылы этикалық дилеммаларды көрсету.

Тұрақты даму мақсаттары (ТДМ) және оқулықтар

2015 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған 17 Тұрақты даму мақсатын (ТДМ) қабылдады. Бұл мақсаттар – кедейшілікті жою, планетаны қорғау және барлық адамдардың бейбітшілік пен өркендеуге қол жеткізуін қамтамасыз етуге бағытталған әмбебап іс-қимылдарға шақыру.

UNESCO нұсқаулығы тікелей ТДМ 4: Сапалы білім мақсатына бағытталған. Атап айтқанда, 4.7 нысанасы: "2030 жылға қарай барлық оқушылардың тұрақты даму және тұрақты өмір салты, адам құқықтары, гендерлік теңдік, бейбітшілік пен зорлық-зомбылыққа қарсы мәдениетті ілгерілету, азаматтыққа жаһандық көзқарас және мәдени әртүрлілікті және мәдениеттің тұрақты дамуға қосқан үлесін бағалау сияқты мәселелерді қамтитын тұрақты даму үшін қажетті білім мен дағдыларды алуын қамтамасыз ету".

Дегенмен, тұрақты дамуды қамтитын оқулықтар басқа ТДМ-дарға да жанама түрде үлес қосады. Мысалы:

• ТДМ 6: Таза су және санитария: Суды тазартудың химиялық әдістері, ластаушы заттарды анықтау және су ресурстарын сақтау.
• ТДМ 7: Қолжетімді және таза энергия: Баламалы энергия көздерінің (күн, жел, биоотын) химиялық негіздері, энергия сақтау технологиялары (батареялар).
• ТДМ 9: Индустрияландыру, инновация және инфрақұрылым: Жасыл химия принциптерін қолдана отырып, тұрақты өндіріс процестерін дамыту, жаңа материалдар жасау.
• ТДМ 12: Жауапты тұтыну және өндіріс: Ресурстарды тиімді пайдалану, қалдықтарды қайта өңдеу, өнімнің өмірлік циклін талдау (life cycle assessment).
• ТДМ 13: Климаттық әрекет: Парниктік газдардың химиясы, олардың атмосфераға әсері, көміртекті ұстау және сақтау технологиялары.
• ТДМ 14 және 15: Су және құрлық экожүйелерін сақтау: Ластаушы заттардың биоаккумуляциясы, экожүйелерге әсері, пестицидтер мен тыңайтқыштардың экологиялық салдары.

Химия білімі мен тұрақты дамудың өзара байланысы

Химия ғылымы тұрақты даму мақсаттарына жетуде шешуші рөл атқарады. Өйткені, біздің әлем материалдардан, энергиядан және химиялық реакциялардан тұрады. Химиялық білімсіз қоршаған орта мәселелерін түсіну де, оларды шешу де мүмкін емес.

Жасыл химия (Green Chemistry) – бұл тұрақты дамудың химия саласындағы көрінісі. Оның 12 принципі қоршаған ортаға және адам денсаулығына зиянды заттарды қолдануды және өндіруді азайтуға бағытталған. Мысалы:

• Қалдықтардың алдын алу: Химиялық синтездерді мүмкіндігінше аз қалдықтар шығаратындай етіп жобалау.
• Қауіпсіз химиялық заттарды жасау: Уытты емес немесе аз уытты химиялық өнімдер мен процестерді әзірлеу.
• Қайта жаңғыртылатын шикізатты пайдалану: Мұнай сияқты таусылатын ресурстардың орнына өсімдіктерден алынатын биомасса сияқты қайта жаңғыртылатын көздерді қолдану.
• Энергия тиімділігі: Химиялық реакцияларды бөлме температурасында және қысымда жүргізу арқылы энергия шығындарын азайту.

Химия оқулықтары студенттерге осы қағидаттарды үйрету арқылы оларды болашақ ғалымдар, инженерлер және жауапты азаматтар ретінде тұрақты шешімдерді әзірлеуге және қолдануға дайындайды. Мысалы, оқулықтарда пластиктің деградациясы, суды тазарту технологияларының химиясы, жаңа буын батареяларының жұмыс істеу принципі немесе биоотындардың өндірісі туралы мәліметтер қамтылуы мүмкін.

Нақты әлемдегі қолданыстар мен мысалдар

Тұрақты химияның нақты әлемдегі көптеген қолданыстары бар:

• Суды тазарту: Хлорлау, озондау және мембраналық сүзу сияқты химиялық процестер арқылы ауыз суды қауіпсіз ету.
• Қалдықтарды қайта өңдеу: Пластик, шыны және металл қалдықтарын жаңа өнімдерге айналдыру үшін химиялық және физикалық процестерді қолдану. Мысалы, полиэтилентерефталатты (ПЭТ) ыдыстарды қайта өңдеу арқылы жаңа талшықтар мен контейнерлер жасау.
• Энергияның балама көздері: Күн батареяларындағы кремний мен басқа жартылай өткізгіш материалдардың химиясы, литий-ионды батареялардағы энергия сақтау механизмдері.
• Биоыдырайтын материалдар: Қоршаған ортада ыдырайтын полимерлерді, мысалы, жүгері крахмалынан жасалған биопластиктерді әзірлеу.
• Өндірістегі улы заттарды азайту: Текстиль өнеркәсібіндегі улы бояғыштардың орнына экологиялық таза баламаларды қолдану немесе фармацевтикалық өндірісте органикалық еріткіштерді азайту.

Бұл мысалдар студенттерге химияның күнделікті өмірдегі маңыздылығын және оның тұрақты болашақты қалыптастырудағы рөлін көрсетеді.

Соңғы дамулар мен қызықты деректер

Тұрақты даму және химия саласындағы соңғы дамулар өте қарқынды:

• Көміртекті ұстау және пайдалану (CCUS) технологиялары: Атмосферадан көміртегі диоксидін тікелей алып, оны пайдалы өнімдерге айналдыру немесе жер астына сақтау әдістері.
• Гидрогенді экономика: Сутекті энергия көзі ретінде пайдалану және оны өндірудің экологиялық таза әдістерін іздеу (мысалы, суды фотокаталитикалық жолмен айыру).
• Циркулярлық экономика: Ресурстарды өнімнің өмірлік циклінің соңында лақтырып тастаудың орнына, оларды қайта пайдалану, жөндеу және қайта өңдеу арқылы тұйық циклдер жасауға бағытталған экономикалық модель.
• Жасанды интеллект және химия: Жаңа тұрақты материалдарды әзірлеуді жеделдету және химиялық реакцияларды оңтайландыру үшін жасанды интеллектті қолдану.

Бұл бағыттардың барлығы химия ғылымының болашақ үшін қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.

Қорытынды

UNESCO-ның "Тұрақты даму үшін оқулықтар" нұсқаулығы – бұл біздің білім беру жүйемізді XXI ғасырдың сын-қатерлеріне бейімдеуге арналған құнды құрал. Оқулықтар арқылы тұрақты даму қағидаттарын енгізу жастарды жаһандық азаматтар ретінде қалыптастырады, оларға проблемаларды шешуге, сыни ойлауға және қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауға үйретеді.

Әсіресе химия білімінің тұрақты дамудағы рөлі зор. Жасыл химия принциптерін, энергия тиімділігін, қалдықтарды басқаруды және жаңа тұрақты материалдарды оқыту арқылы біз студенттерге тек білім беріп қана қоймай, сонымен бірге оларды тұрақты, салауатты және әділ әлем құруға қажетті құралдармен қаруландырамыз. Бұл нұсқаулықты қолдану арқылы біз болашақ ұрпақ үшін жарқын және тұрақты болашаққа жол аша аламыз.

Материалды жүктеп алу

Оқу материалын төмендегі сілтемеден жүктеп алуға болады:

Тұрақты даму үшін оқулықтар: UNESCO нұсқаулығы - Жүктеп алу

Тұрақты даму мақсаттары

Бұл материал келесі ТДМ мақсаттарымен тығыз байланысты:

• ТДМ 4: Сапалы білім – Әрбір адамның өмір бойы сапалы білімге қол жеткізуін қамтамасыз ету және тұрақты даму үшін білім беруді ілгерілету. UNESCO нұсқаулығы білім беру мазмұнын ТД қағидаттарымен байыту арқылы бұл мақсатқа тікелей үлес қосады.
• ТДМ 6: Таза су және санитария – Суды тазартудың химиялық әдістерін, су ресурстарын басқаруды және ластануды азайтуды оқыту арқылы қолдау.
• ТДМ 7: Қолжетімді және таза энергия – Жаңартылатын энергия көздерінің химиялық негіздерін және энергия сақтау технологияларын зерттеу.
• ТДМ 12: Жауапты тұтыну және өндіріс – Ресурстарды тиімді пайдалану, қалдықтарды қайта өңдеу және жасыл химия принциптерін қолдану арқылы жауапты өндіріс пен тұтыну үлгілерін насихаттау.
• ТДМ 13: Климаттық әрекет – Климаттың өзгеруіне ықпал ететін химиялық процестерді түсіндіру және климаттың өзгеруіне қарсы тұрақты шешімдерді әзірлеу.