Ғылыми зерттеу әдісі: кейс әдісі

Мазмұны

Кейс әдісінің теориясы мен практикасы

Презентация

Кейс әдісі туралы

Кейс әдісі - нақты жағдайларды талдау арқылы білім алудың тиімді тәсілі.

Қосымша материалдар

Кіріспе

Ғылыми зерттеу әдістері бізді қоршаған әлемді түсінуге, жаңа білімдер ашуға және күрделі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Олардың арасында кейс әдісі (case study method) ерекше орын алады. Бұл әдіс – нақты, тереңдетілген жағдайларды немесе құбылыстарды талдау арқылы білімді кеңейтуге және тәжірибелік дағдыларды дамытуға бағытталған сапалық зерттеудің маңызды құралы. Кейс әдісі тек әлеуметтік ғылымдарда ғана емес, сонымен қатар жаратылыстану ғылымдарында, оның ішінде химия саласында да өзекті. Ол бізге химиялық процестердің, өндірістік оқиғалардың, экологиялық мәселелердің немесе жаңа материалдарды әзірлеудің егжей-тегжейлі контекстін түсінуге көмектеседі.

Кейс әдісі деген не?

Кейс әдісі – бұл бір немесе бірнеше нақты жағдайды (кейсті) жан-жақты, тереңдете зерттеуге негізделген ғылыми зерттеу стратегиясы. Мұндағы "кейс" сөзі ағылшын тілінен аударғанда "жағдай" немесе "оқиға" деген мағынаны білдіреді. Зерттеуші бір немесе бірнеше "кейс" таңдап алып, оны контекстінде толық талдайды. Мақсат – осы нақты жағдай арқылы жалпы құбылыстар, заңдылықтар туралы терең түсінік алу.

Кейс әдісінің негізгі мақсаттары:

Күрделі құбылыстардың "қалай" және "неліктен" деген сұрақтарына жауап беру;
Нақты өмірлік жағдайлардың терең контекстін түсіну;
Теорияларды құруға немесе бар теорияларды тексеруге ықпал ету;
Студенттердің сыни ойлау, мәселелерді шешу және талдау дағдыларын дамыту.

Кейстердің түрлері

Кейс зерттеулерін мақсатына қарай бірнеше түрге бөлуге болады:

Зерттеуші (Exploratory) кейстер: Бұл жаңа немесе аз зерттелген тақырыптарды зерттеуге қолданылады. Олар негізгі айнымалыларды анықтауға және кейінгі, тереңірек зерттеулерге арналған гипотезаларды тұжырымдауға көмектеседі.
Сипаттамалық (Descriptive) кейстер: Нақты бір жағдайдың егжей-тегжейлі сипаттамасын беруге бағытталған. Олар оқиғаның, адамның немесе ұйымның толық суретін ұсынады.
Түсіндірмелі (Explanatory) кейстер: Құбылыстар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды түсіндіруге тырысады. Олар нақты оқиғалардың неліктен және қалай болғанын анықтайды.
Ішкі (Intrinsic) кейстер: Зерттеуші кейстің өзіне деген қызығушылығына байланысты таңдалады. Оның мақсаты – сол нақты кейсті толық түсіну.
Құралдық (Instrumental) кейстер: Нақты бір кейсті зерттеу арқылы жалпылама мәселе немесе теория туралы түсінік алуға бағытталған. Кейс бұл жерде "құрал" ретінде қолданылады.
Ұжымдық (Collective) кейстер: Бірнеше ішкі немесе құралдық кейстерді зерттеп, олардан жалпылама қорытынды шығару.

Әдіснамасы: Кейс зерттеуін қалай жүргізу керек?

Кейс зерттеуі жүйелі түрде жүргізілетін бірнеше кезеңнен тұрады:

Зерттеу сұрағын анықтау: Зерттеудің негізгі мақсаты мен зерттеу сұрақтарын (әдетте "қалай" және "неліктен" деген сұрақтарды қамтиды) нақты тұжырымдау.
Кейсті таңдау: Зерттеу сұрақтарына жауап беруге ең қолайлы бір немесе бірнеше кейсті (жағдайды, оқиғаны, ұйымды) мұқият таңдау. Таңдау зерттеудің мақсатына байланысты болуы керек.
Деректер жинау: Кейс зерттеуінде деректерді жинау үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Бұл оның ерекшелігі. Негізгі әдістер:
- Сұхбаттар: Кейске қатысы бар адамдармен терең, құрылымдалмаған немесе жартылай құрылымдалған сұхбаттар.
- Бақылау: Зерттелетін оқиғалар мен процестерді тікелей бақылау.
- Құжаттарды талдау: Ресми есептер, хаттар, протоколдар, газет мақалалары, фотосуреттер және т.б. сияқты жазбаша материалдарды қарастыру.
- Архивтік деректер: Тарихи мәліметтер, статистикалық деректер.
- Физикалық артефактілер: Кейске қатысты заттарды зерттеу (мысалы, химиялық қондырғының бөлшектері, ластанған топырақ үлгілері).
Деректерді талдау: Жинақталған деректерді жүйелеп, ортақ тақырыптарды, үлгілерді және себеп-салдарлық байланыстарды анықтау. Бұл кезеңде индуктивті және дедуктивті талдау әдістері қолданылуы мүмкін.
Қорытындыны ұсыну: Зерттеу нәтижелерін түсінікті және тартымды түрде баяндау. Есеп, мақала немесе презентация форматында болуы мүмкін. Мұнда зерттеушінің объективтілігі мен дәлелдерге негізделген қорытынды жасауы маңызды.

Кейс әдісінің артықшылықтары мен кемшіліктері

Әрбір ғылыми әдістің өзіндік ерекшеліктері болғанындай, кейс әдісінің де артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Артықшылықтары:

Тереңдетілген түсінік: Күрделі құбылыстарды олардың табиғи ортасында терең және жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді.
Контекстті ескеру: Оқиғалар мен процестердің контекстін ескере отырып, толыққанды көрініс береді.
Жаңа теорияларды әзірлеу: Жинақталған деректер негізінде жаңа теорияларды құруға немесе бар теорияларды тексеруге ықпал етеді.
Нақты өмірлік проблемаларға бағытталу: Теориялық білімді нақты өмірлік мәселелерді шешуге қолдануға үйретеді.
Білім берудегі тиімділігі: Студенттердің мәселелерді шешу, сыни ойлау, талдау және синтездеу дағдыларын дамытады.

Кемшіліктері:

Жалпылаудың қиындығы: Зерттелетін кейстер саны аз болғандықтан, алынған нәтижелерді кең ауқымда жалпылау қиынға соғуы мүмкін.
Субъективтілік қаупі: Зерттеушінің жеке көзқарасы мен интерпретациясы нәтижелерге әсер етуі мүмкін.
Көп уақыт пен ресурсты қажет етуі: Тереңдетілген зерттеу үшін деректерді жинау және талдау көп уақыт пен күшті талап етеді.
Сәйкес кейсті табу қиындығы: Зерттеу мақсатына толық сәйкес келетін, жеткілікті деректер бар кейсті табу әрдайым оңай емес.

Химия саласындағы қолданысы және мысалдар

Кейс әдісі химия саласында көптеген бағыттарда қолданылуы мүмкін. Ол теориялық білімді практикалық жағдайлармен байланыстыруға, күрделі химиялық мәселелердің тереңіне бойлауға мүмкіндік береді.

Мысалдар:

Экологиялық химияда: Белгілі бір өнеркәсіптік аймақтағы өзен суының ластануы немесе топырақ құрамындағы ауыр металдардың артуы сияқты нақты экологиялық оқиғаны зерттеу. Мұнда ластанудың себептері, химиялық құрамы, қоршаған ортаға әсері және оны жою жолдары кешенді түрде талданады. "Көміртек айналымы кейсі" сияқты материалдар климат өзгерісі мен көміртегі циклдарының химиялық аспектілерін түсінуге көмектеседі.
Өнеркәсіптік химия және қауіпсіздік: Химиялық зауыттағы апаттық жағдайдың (мысалы, химиялық заттың ағып кетуі) себептерін, салдарын және оны болдырмау үшін қабылданған шараларды зерттеу. Бұл химиялық инженерия қауіпсіздігі мен процесті басқаруды түсіну үшін маңызды.
Материалтану химиясында: Жаңа полимерді синтездеу кезінде туындаған күрделі проблеманы немесе белгілі бір материалдың пайдалану барысындағы күтпеген химиялық реакцияларды талдау. Бұл жаңа материалдарды әзірлеу және олардың қасиеттерін зерттеудегі қиындықтарды түсінуге мүмкіндік береді.
Фармацевтикалық химияда: Жаңа дәрілік заттың клиникалық сынақтары кезіндегі сәтсіздікті немесе табысты жағдайды химиялық тұрғыдан талдау. Бұл дәрілік заттардың құрылымы, синтезі және әсер ету механизмдері туралы терең білімді қажет етеді.

Білім берудегі маңызы

Кейс әдісі білім беру процесінде оқушылар мен студенттердің белсенділігін арттыруда шешуші рөл атқарады. Ол дәстүрлі оқыту әдістерінен өзгеше, оқушыларға нақты мәселелерді зерттеуге, оларға шешім іздеуге және өз пікірлерін дәлелдермен қорғауға мүмкіндік береді. Химия курстарында кейс әдісін қолдану студенттерге теориялық білімді жай ғана жаттау емес, оны нақты жағдайларға қолдану арқылы тереңірек түсінуге көмектеседі. Мұнда студенттер сыни ойлау, мәселелерді шешу, талдау, синтездеу, коммуникация және топтық жұмыс дағдыларын дамытады, бұл олардың болашақ кәсіби қызметінде өте маңызды.

Тұрақты даму мақсаттарымен (ТДМ) байланысы

Кейс әдісі Біріккен Ұлттар Ұйымының 2030 жылға арналған 17 Тұрақты даму мақсаттарына (ТДМ) жетуде маңызды құрал бола алады. Көптеген ТДМ-дар, әсіресе қоршаған ортаны қорғау, денсаулық сақтау, энергия және инновацияларға қатысты мақсаттар, химиялық процестермен тікелей байланысты. Кейс әдісі арқылы студенттер мен зерттеушілер нақты ТДМ-дармен байланысты химиялық мәселелерді терең зерттей алады:

ТДМ 3 (Жақсы денсаулық және әл-ауқат): Дәрілік заттардың синтезі, олардың адам ағзасына әсері және дәрілік қалдықтардың экологияға әсері туралы кейстер.
ТДМ 6 (Таза су және санитария): Суды тазарту технологиялары, өнеркәсіптік ағынды сулардың химиялық талдауы және су ресурстарын ластанудан қорғау мәселелері.
ТДМ 7 (Қолжетімді және таза энергия): Баламалы энергия көздерінің (мысалы, күн батареялары, отын элементтері) химиялық негіздерін, энергияны сақтау технологияларын зерттеу.
ТДМ 13 (Климаттық іс-қимыл): Парниктік газдардың химиясы, көміртек айналымының бұзылуы және климаттың өзгеруін азайтуға бағытталған химиялық шешімдер (мысалы, Көміртек айналымы кейсі бұл мақсатқа тікелей қатысты).
ТДМ 15 (Құрлықтағы экожүйелер): Топырақ химиясы, ауыл шаруашылығындағы пестицидтер мен тыңайтқыштардың әсері, экожүйелерді қалпына келтіруге арналған химиялық әдістер.

Осылайша, кейс әдісі студенттерді ТДМ-дардың күрделілігіне баулып, оларды тұрақты болашақты құруда химияның рөлін түсінуге ынталандырады.

Қызықты деректер немесе соңғы жаңалықтар

Кейс әдісінің тарихы Ұлыбритания мен АҚШ-тағы заң және бизнес мектептерінен бастау алады. Атап айтқанда, Гарвард бизнес мектебі 20 ғасырдың басында студенттерге нақты бизнес жағдайларын талдау арқылы шешім қабылдауға үйрету үшін оны кеңінен қолдана бастады. Бұл әдіс содан бері әлемдік білім беру жүйесінде және зерттеу саласында кеңінен тарады.

Қазіргі уақытта кейс әдісінің дамуы деректерді талдаудың заманауи құралдарымен және цифрлық технологиялармен тығыз байланысты. Үлкен деректерді (Big Data) және жасанды интеллектіні (AI) пайдалану күрделі кейстерді талдау тиімділігін арттырып, зерттеушілерге бұрын қол жетімсіз болған байланыстарды табуға мүмкіндік береді. Мысалы, химиялық реакциялардың үлкен деректер базасын талдау арқылы жаңа катализаторларды әзірлеу немесе фармацевтикалық өнімдердің жанама әсерлерін болжау үшін кейс зерттеулері жүргізілуде. Бұл кейс әдісінің болашақтағы қолданылу аясын одан әрі кеңейте түседі.

Қорытынды

Кейс әдісі – күрделі, нақты өмірлік жағдайларды тереңдетіп зерттеуге және түсінуге арналған қуатты ғылыми құрал. Ол химия саласындағы проблемаларды шешуде, жаңа білімдерді игеруде және білім беруде студенттердің кәсіби дағдыларын дамытуда айрықша маңызға ие. Теориялық білімді практикамен байланыстыра отырып, кейс әдісі химияның көптеген салаларында, соның ішінде экологиялық химия, өнеркәсіптік химия және материалтануда нақты мәселелерді шешуге көмектеседі. Сонымен қатар, ол Тұрақты даму мақсаттарына жетуде химияның рөлін түсінуге және тұрақты болашақты қалыптастыруға белсенді қатысуға ынталандырады.